Cøliakibehandling med glutenfri kost

Cirka 1–2 prosent av den norske befolkninga har cøliaki. Sjukdommen har blitt meir vanleg, og helsevesenet har blitt flinkare til å stille diagnosen. Cøliaki er ein autoimmun sjukdom som kjem av oversensibilitet for proteinet gluten. Glutenfri kost er den einaste behandlinga av cøliaki. Behandlinga er livslang når diagnosen er stilt.

Har du cøliaki kan du bli du syk av å spise mat som inneholder gluten. Sykdommen er kronisk, men de fleste blir symptomfrie med et glutenfritt kosthold.

Les meir på helsenorge.no

Proteinet gluten finst i kveite, rug, bygg og spelt. Ved cøliaki vil inntak av gluten gjere at immunsystemet i slimhinna til tynntarmen blir aktivert, og tarmtottane blir nedbrotne. Følgene er at evna tarmen har til å ta opp næringsstoff frå kosten, blir svekt, og heile kroppen blir påverka av betennelsen.

Cøliaki er ein kronisk sjukdom. Når den blir behandla med eit glutenfritt kosthald, blir dei aller fleste heilt friske. Sjukdommen kan oppstå i alle aldrar frå småbarn til vaksne. Dei aller fleste får diagnosen i vaksen alder.

Tilvising og vurdering

Utgreiing av cøliaki skal starte i primærhelsetenesta. Fastlegen startar alltid med å ta ei blodprøve som blir send til eit immunologisk laboratorium. Det finst også hurtigtestar som blir selde på apotek. Bruk av desse er omdiskutert.

Når vi finn ei positiv blodprøve, eller det er annan grunn til at vi mistenker cøliaki, blir du tilvist til spesialist (gastroenterolog). Du må ta gastroskopi med vevsprøver (biopsi) av tynntarmsslimhinna. Det er viktig at du har ete glutenhaldig kost i 6–8 veker før gastroskopien, tilsvarande cirka 2–3 skiver brød per dag. Dette er for å kunne påvise dei typiske forandringane på tarmtottane.

For barn gjeld eigne retningslinjer for utgreiing baserte berre på blodprøver. Barn skal vurderast av barnelege ved positiv blodprøve. Når diagnosen er stilt, tilviser vi deg for opplæring i glutenfri kost.

Det varierer mellom sjukehusa om opplæring skjer ved individuell kostrettleiing hos klinisk ernæringsfysiolog, ved kurs om glutenfri kost for nyoppdaga cøliaki, eller om du må lære deg omlegging til glutenfri kost sjølv.

Norsk Cøliakiforening (NCF, www.ncf.no) oppfordrar primærlegane i landet til å «tenke på cøliaki» ved ei rekke ulike symptom, som er vanlege ved ubehandla cøliaki:

periodevis/langvarig diaré
kronisk forstopping og luftsamlingar
kjensle av oppblåsenheit
kronisk jern- og vitaminmangel
vantrivsel
påfallande trøyttleik
uforklarlege magesmerter
beinskjørheit
manglande vektauke (vekttap), og dårleg høgdevekst (hos barn)
emaljeskadar på permanente tenner

Det er svært viktig ikkje å introdusere glutenfri kost før diagnosen er stilt av spesialist. Når gluten blir fjerna frå kosten blir tarmtottane normaliserte forholdsvis raskt. Da vil det vere vanskeleg å stille diagnose.

Ved mistanke om cøliaki blir det først tatt ei blodprøve som måler Iga antistoff mot enzymet transglutaminase 2 (tTG eller TG2) i tynntarmen. Nesten alle med klart forhøgd nivå av Iga anti-TG2 har cøliaki. Ein kan ha cøliaki sjølv om blodprøva ikkje viser forhøgde nivå.

Etter blodprøve blir ein vevsprøve tatt (biopsi) av tynntarmen. Legen (spesialist) fører da ein slange ein kan sjå igjennom (fiberoptisk gastroskop) forbi matrøyr og magesekk ned til tynntarmen. Derfrå blir det henta opp små bitar av slimhinna i tynntarmen. Bitane blir undersøkte i mikroskop etterpå, og ein diagnose kan stillast. Gastroskopi er ei ufarleg og rask undersøking. Ein kan oppleve ubehag ved å skulle svelge «slangen», men dette kan dempast med bedøving.

Nærare informasjon om diagnostisering og krav til tilvising finst i Retningslinjer for diagnostisering, behandling og oppfølging av cøliaki (for helsepersonell) på www.ncf.no.

Før

Den viktigaste førebuinga før oppstart med glutenfri kost, er at du ikkje startar utan at diagnosen cøliaki er stilt av gastroenterolog.

Fastlege eller anna helseteneste som tilviser deg til spesialisthelsetenesta for diagnostisering, må understreke kor viktig det er at du ikkje prøver ut glutenfri kost på eiga hand.

Mange personar i befolkninga vel å ete glutenfri mat sjølv om dei ikkje har cøliaki. I slike tilfelle snakkar vi gjerne om «ikkje-cøliakisk glutensensitivitet». Nyare forsking tyder på at dette er ein variant av «irritabel tarm syndrom». Diagnostikk av denne tilstanden er vanskeleg.

Under

Glutenfri kost betyr eit kosthald som ikkje inneheld kveite, rug og bygg, og heller ikkje variantar av desse kornsortane (som spelt, durumkveite, enkorn, emmer, tritikale og kamut). Havre har protein som liknar på gluten, men i låg mengde. Dei aller fleste cøliakarane toler havre. Men mange havreprodukt som kjeks og kornblandingar kan vere forureina med gluten gjennom produksjonsprosessen. I Noreg anbefaler vi derfor spesialprodusert, glutenfri havre til cøliakarar.

Når du skal legge om til glutenfritt kosthald bør du få rettleiing frå klinisk ernæringsfysiolog, enten i gruppeundervisning eller individuelt. Avhengig av kor lenge du har hatt udiagnostisert cøliaki, kan det ha oppstått oversensibilitetstilstandar som krev andre kostomsyn i tillegg til «berre» glutenfritt. Kanskje treng du tilskot av visse vitamin og mineral.

Til hjelp i overgangen til eit glutenfritt kosthald har du behov for informasjon om kva produkt som inneheld gluten og kva (spesial) produkt som er glutenfrie. Gjærbakst er utfordrande å få til glutenfritt, men det har komme mange fine oppskrifter som du kan teste ut. Cøliakiforeininga har god informasjon om dette.

Utvalet av glutenfri mat i daglegvareforretning, helsekost og nettbutikkar er aukande og blir stadig betre. Det er veldig mykje du framleis kan ete og drikke sjølv om du har glutenintoleranse. Kunnskapen hos restaurantar og kantiner har også blitt mykje betre.

Det er viktig at du ikkje legg om til glutenfritt kosthald før sikker diagnose er stilt av gastroenterolog. Med sikker diagnose har alle med cøliaki krav på grunnstønad frå NAV. Informasjon om grunnstønad og om glutenfritt kosthald finst på www.ncf.no.

Kosthaldsrettleiing ved cøliaki

Einaste medisin for personar med cøliaki er glutenfritt kosthald. Opplæring innanfor kosthald er avgjerande for å bli frisk.

Sjå film om kosthaldsrettleiing

Kliniske studiar

2 kliniske studiar er opne for rekruttering. Saman med legen din kan du vurdere om ein klinisk studie er aktuell for deg.

Sjå fleire kliniske studiar

Etter

Behandlinga av cøliaki med glutenfri kost er livslang. Tynntarmsslimhinna blir vanlegvis heila av seg sjølv når gluten blir fjerna frå kosten. Om du er nøye på å ete 100 prosent glutenfritt, vil du fortsette å vere frisk.

Tilstandane «komplisert» og «refraktær» cøliaki er heldigvis sjeldne. Oslo universitetssykehus (OUS) har spesiell kompetanse innanfor utgreiing av cøliaki inkludert dei kompliserte tilfella som ikkje blir bra av glutenfri kost.

Etter at du har fått påvist cøliaki, er det viktig med oppfølging. Spesielt dei to første åra. Somme stader blir du følgt opp av spesialist, andre stader av fastlege. Barn skal ha oppfølging hos barnelege. Etter tre månader anbefaler vi oppfølging hos klinisk ernæringsfysiolog med gjennomgang av kostbehandlinga. Ved mange sjukehus blir ein tilvist til cøliakikurs ved lærings- og meistringssenteret.

Etter rundt 12 månader med kostbehandling bør det takast antistoffprøver. Nokre stader tilbyr ein også rutinemessig oppfølging med gastroskopi med biopsi for å sikre at slimhinna er heila.

Vi anbefaler deretter regelmessig kontroll kvart anna år (vaksne).

Ved oppfølging kontrollerer vi den kliniske statusen din og ernæringsstatus. Eventuelt tar vi blodprøver, avhengig av klinisk situasjon. Nokon kan ha låge nivå av jern, zink, vitamin D og B12, og vil da ha behov for tilskot.

Spesielle forhold hos barn

Barn bør følgast av barnelege, og kontrollane bør skje oftare hos barn enn hos vaksne, minst éin gong årleg. Ved oppfølging kontrollerer vi høgda til barnet og vekt og klinisk status. Kosthaldet til barnet skal vere allsidig og det bør bli tilrettelagd og følgt opp av klinisk ernæringsfysiolog.

Kva er eigentleg cøliaki?

Dette er ein opplæringsvideo laga til personar med cøliaki – og deira pårørande.

Sjå videoen

Ver merksam

Ubehandla cøliaki betyr at du lever med ei skadd tynntarmsslimhinne, som er ein risikosituasjon. Det er svært viktig at du følger glutenfri kost 100 prosent og livet ut, om du har fått diagnosen cøliaki.

Ifølge Norsk Cøliakiforening (www.ncf.no) er det grunn til å tru at fleire tusen personar er udiagnostiserte med cøliaki i Noreg.

Kontakt

Haugesund sjukehus Ernæringsfysiolog

Kontakt Ernæringsfysiolog

Oppmøtestad

Du finn oss i 3. etasje på Haugesund sjukehus, ventesone 3B.

Haugesund sjukehus

Karmsundgata 120, 5528 Haugesund

Finn fram

Transport

Det er fleire busstopp like ved og i nærleiken av Haugesund sjukehus.

www.kystbussen.no - Ruteinformasjon for Kystbussen (Bergen-Stord-Haugesund-Stavanger)

www.kolumbus.no - Ruteinformasjon om lokalbussar i Rogaland

Praktisk informasjon

Parkeringshuset nord for sjukehuset er reservert pasientar og besøkande. Alle må betale for parkering. Dette gjer du på p-automatane enten med kort eller kontanter. I tillegg kan du benytte EasyPark appen.

Parkeringshuset har tre ladeuttak.

Reserverte parkeringsplassar

Reserverte plassar for HC-parkering er utanfor hovudinngangen. Hugs å legge parkeringsbeviset godt synleg i frontruta.

Det er reserverte plassar for blodgivarar og dialysepasientar på toppen av parkeringshus. Du vil få utlevert parkeringsbevis frå avdelingen dersom du har rett til å bruke dessa plassane.

Parkeringsavgift

Det er Haugesund Parkering Drift as som har oppfølging av parkeringshuset og parkeringane foran hovudinngangen. Eventuelle klager på p-avgift meldast til dei. Dette finn du også informasjon om på p-automatane.

Pris for å parkere på sjukehus i Helse Fonna er 25 kroner i timen. Makspris for eit døgn er 155 kroner.

Parkering i Haugesund sentrum

Sjå P-kart - Haugesund Parkering

Du kan endre timen din inntil 48 timar før oppmøte. Dette kan du gjere på helsenorge.no eller ved å kontakte oss på telefon 52 73 90 00. Kontaktsenteret vårt er opent kl. 07.30 – 15.30.

På helsenorge.no finner du informasjon om timen din i innkallingsbrevet.

Apoteket ligg i første etasje, like bak resepsjonen.

Opningstider:

Måndag-fredag kl. 08.00-16.30.

Mange pasientar og pårørande ønskjer å ta bilete eller video som eit minne frå tida på sjukehuset. Dette er sjølvsagt heilt greit, så lenge det er pasienten eller pårørande og vener det blir teke bilete av.

Det er ikkje lov å ta bilete av medpasientar eller tilsett ved sjukehusa. Vi har hatt fleire saker der bilete av medpasientar og tilsette har blitt publiserte på sosiale medium utan at dei har gjeve løyve om det.

Vi håpar at du syner respekt for personvernet til alle du møter under opphaldet ved sjukehuset, og at du bare tar bilete av eigen familie og vener.

Kantina i 6.etasje er open for tilsette, pasientar og besøkande.

Opningstider:
Måndag - fredag kl. 09.30-15.30. Stengt helger og heilagdagar.

Pasientkantine i 4-og 5.etasje er kun open for pasientar.

Fleire av sengepostane har eigne spiserom med enkel sjølvbetening for inneliggande pasientar. Ta kontakt med di avdeling.

Det ligg ein Narvesen kiosk i 1.etasje

Opningstider:
Måndag - fredag kl. 06.30-21.00
Laurdag: 9.00-20.00
Søndag: 10.00-20.00

Ta med den faste medisinen du brukar. Det kan ta tid å få same medisin frå apoteket.

Dessverre kan tjuveri finne stad på sjukehuset. La verdisaker vere igjen heime.

Ta med behagelege klede og gode innesko som er stødige og lette å ta på. Av hygieniske grunnar er det ikkje tillate å gå barbeint på sjukehuset.

Ta med toalettsaker som tannbørste, tannkrem, kam, deodorant og eventuelt barbermaskin. Hugs også hjelpemiddel du er avhengig av: til dømes stokk, krykker, rullator og rullestol.

God hygiene er ein viktig faktor for å kunne gi god behandling til pasientane.

Cøliakibehandling med glutenfri kost

Tilvising og vurdering

Før

Under

Kosthaldsrettleiing ved cøliaki

Kliniske studiar