Malaria

Utgreiinga av reiserelatert feber skal innehalde ei kartlegging av om du har vore i område der malaria finst, og om du har brukt førebyggjande malariamedisin eller følgt andre førebyggjande tiltak.

For å undersøkje om du kan ha malaria, tek vi ein blodprøve. Litt avhengig av tilgjengeleg ekspertise på kvart enkelt sjukehus, blir blodprøva undersøkt med ein malaria-hurtigtest og/eller eit såkalla blodutstryk der vi kan sjå parasitten i mikroskopet. Nokre sjukehus har også ein molekylærgenetisk metode (PCR-metode) for påvising av malaria. Parasitt-mengda i blodet kan variere over tid, så ein negativ prøve, bør gjentakast om symptoma (feber og frostanfall) held fram, og vi ikkje finn ei anna god forklaring.

Falciparum-malaria vart tidlegare kalla vondarta malaria fordi han kan gi alvorleg sjukdom og død, medan dei andre formene vart kalla benign malaria og gir svært sjeldan alvorleg sjukdom. Benign malaria kan komme av vivax-, ovale- eller malariae-parasittar. Andre, sjeldne former finst òg.  

Alle som får påvist malaria skal behandlast, og er vi i tvil om det er den farlege malariaforma (falciparum-malaria) eller ein av dei andre mindre alvorlege malaria-formene, skal vi oppfatte det som falciparum-malaria, for ikkje å utelate behandling av ein mogleg falciparum-malaria.

Behandlingsalternativa varierer med type malaria og med kor sjuk du er. Dersom du har falciparum-malaria og er i såpass god form at du kan ete og drikke og ikkje kastar opp, kan du behandlast med tablettar. Falciparum-malaria skal aldri behandlast med klorokin fordi parasitten har utvikla resistens mot denne medisinen, men det finst gode og effektive alternativ. Førstevalet er ei kombinasjonspille som inneheld artemisinin og eit tilleggsstoff, Eurartesim® eller Riamet®. Dette er kostbart og legen må søkje om registreringsfritak for at apoteket skal kunne gi ut medisinen. Andre malariamedisinar mot falciparum-malaria kan skrivast ut på vanleg resept åleine. Desse heiter Malarone®, Lariam® og Doxylin®.

Er du derimot alvorleg sjuk, må du innleggjast på sjukehus og behandlast med ei intravenøs form av artemisinin etterfølgd av ein vanleg tablettkur. Alle akuttmedisinske mottakingar på norske sjukehus bør ha denne medisinen på lager. På sjukehuset vil vi følgje nøye med den kliniske tilstanden og resultata av blodprøvene som blir tekne, mellom anna om mengda parasittar i dei raude blodlekamane fell fort som teikn på at behandlinga verkar slik ho skal.

Kor lenge varer behandlinga?

Behandlinga er som regel veldig effektiv, og dei fleste kan gå over frå intravenøs behandling til tablettar etter nokre få dagar. Unntaket er dersom du kjem for seint til, slik at det allereie har utvikla seg alvorlege komplikasjonar til malaria-infeksjonen.

Ein tablettkur varer tre til fire dagar.

Kva skjer etterpå?

Dei fleste blir skrivne ut utan mén eller behov for vidare oppfølging. Dei som får påvist vivax- eller ovale-malaria skal i tillegg etterbehandlast med noko som heiter primakvin i to veker for å drepe sovande parasittar i levra som elles kunne gitt tilbakefall seinare. Før du får denne medisinen, må du ta ein blodprøve for å sjekke at du toler denne medisinen. Dei som har ein medfødd enzym-svikt (glukose-6-fosfat-dehydrogenase-mangel), kan bli sjuke av primakvin. Dette er mest utbreidd blant personar frå sørlegare strøk og ekstremt sjeldan hos skandinavar. Denne medisinen må legen også søkje om registreringsfritak for.

Biverknader og komplikasjonar

Artemisinin-behandling blir vanlegvis godt tolerert, men dersom du har fått intravenøs behandling, bør du ta ein blodprøvekontroll som beskrive nedanfor for å utelukke moglege seinkomplikasjonar. Elles varierer biverknadene med type malariamedisin som blir givne. Lariam® (meflokin) kan gi psykiatriske biverknader og om du har eller har hatt alvorleg psykiatriske sjukdom (psykose eller alvorleg depresjon) bør du unngå å ta desse. Malarone® (atovakvon-proguanil) kan gi forbigåande kvalme og oppkast. Doxycyklin kan gi utslett på huda ved soleksponering, og sopp i underlivet.

Forholdsreglar

Ved livstruande sjukdom, er målet å redde liv, og ein må gi artemisinin intravenøst (via ei nål i ei blodåre). Dersom du ikkje er så sjuk, kan du ta tablettar. Valet av type malaria-medisin blir vurdert opp mot alder, eventuell graviditet og andre faste medisinar. Falciparum-malaria kan gi alvorleg sjukdom og skal derfor alltid behandlast. I praksis vil vi også alltid behandle dei andre malaria-formene.  

Dei fleste vil ikkje ha behov for noka spesiell oppfølging etter gjennomgått vellykka behandling for malaria. Unntaket er om du har fått intravenøs behandling med artemisinin mot alvorleg falciparum-malaria fordi dette kan gi biverknader etter avslutta behandling. Du bør derfor ta ein blodprøvekontroll vekevis den første tida etter utskrivinga. Dei som treng etterbehandling med primakvin (sjå ovanfor), bør også følgjast opp med blodprøver.

Du utviklar ingen immunitet mot malaria om du har hatt sjukdommen éin gong. Sjansen for å få det igjen er derfor like stor som tidlegare dersom du ikkje bruker effektivt vern mot myggstikk og eventuelt førebyggjande tablettbehandling der malaria finst i tropiske og subtropiske strøk. Oppsøk erfaren reiserådgiving i god tid før avreise for å avklare behovet for malariavern dit du skal reise og kva malariamedisin du eventuelt bør bruke som førebyggjande behandling.

Ofte stilte spørsmål

Eg er fødd og oppvaksen i eit område der den alvorlege forma for malaria finst og hadde malaria fleire gonger medan eg budde der. No har eg budd i Noreg i fem år og skal reise tilbake på ferie. Legen min seier eg bør ta malariamedisin for å førebyggje malaria. Treng eg verkeleg det? Eg brukte jo ikkje det då eg budde der.

Dei som veks opp i område der malaria finst året rundt og som har hatt malaria fleire gonger, utviklar etter kvart ein delvis immunitet (vern) mot å bli alvorleg sjuke av malaria. Men dersom denne gjentekne smitten av malaria stansar, som det gjer om ein flyttar bort frå eit område med malaria, mistar ein denne immuniteten, og innan fem år er han heilt borte. Du vil no kunne bli like sjuk som ein turist som blir smitta med malaria for første gong og bør absolutt bruke både tablettvern og barrierevern når du reiser tilbake.

Kvar kan eg finne ut om eg har fått malaria?

Storbylegevakter og alle medisinske akuttmottak bør ha tilgjengeleg utstyr for diagnostikk (minimum hurtigtest) og behandling av malaria. Dersom du kjem heim frå eit område der malaria finst og får feber, hugs å fortelje legen om kvar du har vore og om du har verna deg mot myggstikk med tablettar og andre vernande tiltak. Legen din kan konferere med vakthavande indremedisinar eller infeksjonslege på næraste sjukehus ved behov.

Eg har hatt malaria éin gong før. Kan eg få det igjen?

Ja, du utviklar ingen effektiv immunitet mot malaria etter å ha hatt det éin gong, så du må verne deg med myggmiddel og anna barrierevern og eventuelt tablettar dersom du skal reise til eit malaria-område igjen.

Kvar finst malaria?

Malaria finst i subtropiske og tropiske strøk i Afrika sør for Sahara, Sør- og Mellom-Amerika og i Asia på det indiske subkontinentet og i Søraust-Asia. Falciparum-malaria er den vanlegaste malaria-typen i Afrika sør for Sahara, og det er der risikoen for å få falciparum-malaria er størst. Dei fleste som kjem heim til Noreg med falciparum-malaria har vore i Afrika sør for Sahara. Vivax-malaria er vanlegast i malaria-område i Asia, inkludert i Pakistan dit mange frå Noreg reiser på besøk til slektningar. Førekomsten av malariamygg kan variere over korte strekningar og varierer med temperatur, fukt og regntid. Du bør derfor alltid forhøyre deg om det er sesong for malaria der du skal reise.

Nokre stadar i Sør-Asia finst resistens mot vanlege malariaførebyggjande behandling. Ein bør oppsøkje erfarne reiserådgivarar i forkant av ei reise til område der malaria finst, for å avklare behovet og eventuelt typen malariamedisin som passar best for deg.